W dniu 21 kwietnia 2017 r. Centrum Projektów Polska Cyfrowa, działając jako Instytucja Pośrednicząca w Szwajcarsko-Polskim Programie Współpracy, zorganizowało w Warszawie międzynarodową konferencję pt.: „Dobre praktyki dla środowiska”.
W konferencji wzięli udział: dyrektor Biura Szwajcarsko Polskiego Programu Współpracy (SCO) – pan Guido Beltrani, pan Przemysław Derwich – dyrektor Departamentu Programów Pomocowych w Ministerstwie Rozwoju, pani Małgorzata Zalewska – zastępca dyrektora Departamentu Programów Pomocowych w Ministerstwie Rozwoju oraz przedstawiciele między innymi: Ministerstwa Środowiska, Ministerstwa Finansów, Urzędów Marszałkowskich, Centrum Unijnych Projektów Transportowych, Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Centrum Obsługi Projektów Europejskich MSWiA, powiatów, gmin, przedstawiciele instytucji realizujących projekty środowiskowe SPPW i ich instytucji partnerskich oraz media. W sumie w konferencji wzięło udział ok. 100 osób.
Głównym celem konferencji było zaprezentowanie rozwiązań, dobrych praktyk i innowacyjnych technologii wypracowanych w ramach projektów zrealizowanych przy wsparciu Szwajcarii w Polsce i innych krajach korzystających ze środków szwajcarskich. Spójna polityka Unii Europejskiej odnośnie wymogów i realizacji projektów środowiskowych ułatwia korzystanie z doświadczeń innych krajów członkowskich. Konferencja była nie tylko okazją do zaprezentowania najciekawszych rozwiązań projektowych, ale również szansą do nawiązania bezpośrednich kontaktów pomiędzy przedstawicielami polskich i zagranicznych samorządów, instytucji oraz organizacji pozarządowych.
Podczas konferencji zostały zaprezentowane doświadczenia oraz najlepsze praktyki wybranych projektów środowiskowych zrealizowanych w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy (SPPW) w Polsce oraz innowacyjne technologie i nowatorskie rozwiązania zastosowane w projektach środowiskowych dofinansowanych przez Szwajcarię na terenie Estonii, Słowenii i Węgier.
Przedstawiciele prezentowanych projektów omówili nie tylko sam proces przygotowania projektów i osiągnięte przez nie rezultaty, ale również wskazali na konkretne aspekty praktycznej realizacji projektów, takie jak: ryzyka pojawiające się w różnych fazach życia projektów i sposoby zapewnienia dobrego odbioru społecznego projektów. Prelegenci przekazali także swoje doświadczenia związane z wyzwaniami pojawiającymi się w trakcie realizacji kompleksowych projektów a informacje i rekomendacje wskazane przez nich były bardzo konkretne i z pewnością zostaną wykorzystane w praktyce przez uczestników konferencji w trakcie realizacji przyszłych inwestycji.
W pierwszym bloku tematycznym, dotyczącym inspiracji zagranicznych, zaprezentowane zostały doświadczenia projektów ze Słowenii, Estonii i Węgier. Pierwszy z zaprezentowanych projektów został zrealizowany przez GOLEA – Goriska Local Energy Agency z regionu Primorska w Słowenii. Projekt ten kompleksowo wspierał odnawialne źródła energii, w tym użycie nowych, innowacyjnych technologii – paneli fotowoltaicznych zamieszczonych na ekranach akustycznych wzdłuż autostrady. Tego typu umiejscowienie paneli fotowoltaicznych stanowi nowość, również na gruncie słoweńskim, która z powodzeniem dostarcza energię w 60% zaspakajającą potrzeby miasta, w którym znajduje się instalacja, jak również przyczynia się do zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska. Rozwiązanie to stanowi inspirującą innowację i pewnie mogłoby zostać z powodzeniem zastosowane również w innych krajach, w tym w Polsce. W projekcie słoweńskim duży nacisk położony został również na kwestię edukacji ekologicznej, prowadzonej jako element szerszego wachlarza działań podstawowych realizowanych ze środków własnych i innych środków zewnętrznych przez agencję GOLEA.
Kolejny zaprezentowany projekt został zrealizowany w Estonii przez Department of Geodesy Estonian Land Board i dotyczył kompleksowego monitoringu środowiskowego na przykładzie rekonstrukcji stacjonarnej sieci GNSS-RTK. Poprzez rozbudowanie sieci monitoringu środowiskowego i doposażenie w sprzęt dotychczasowego zaplecza badawczego, projekt pozwolił na dostęp do danych bieżących, np. poprzez możliwość uzyskania on-line informacji odnośnie jakości powietrza i wód, w tym wód głębinowych. Projekt umożliwił również mobilne pomiary jakości powietrza, wód i gleby, co stanowi wymierną pomoc, np. dla rolników.
Trzeci z projektów zagranicznych zrealizowany został przez National Assocociation of Training Centres for Nature and Environment Protection (KOKOSZ) z Węgier i przedstawił kompleksowe podejście do edukacji przyrodniczej, począwszy od edukacji przedszkolnej, poprzez edukację wczesnoszkolną i gimnazjalną, aż po edukację młodzieży licealnej. Doświadczenia węgierskie zostały wpisane w oficjalny system edukacji węgierskiej i zawierają w sobie zarówno elementy edukacji zdalnej (edukacja on-line oraz możliwość identyfikacji wybranych gatunków zwierząt poprzez program na urządzeniach mobilnych), jak i stałą edukację stacjonarną oraz edukację wyjazdową – programy edukacji przyrodniczej dla dzieci w formie kilkudniowych wyjazdów w teren i gier terenowych, dostosowane do warunków przyrodniczych danego regionu Węgier.
Drugi blok konferencyjny obejmował prezentacje doświadczeń polskich – wybranych projektów środowiskowych z najbardziej charakterystycznych obszarów tematycznych projektów zrealizowanych w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. Zaprezentowane zostały doświadczenia czterech polskich projektów:
1/. „Demontaż i bezpieczne składowanie wyrobów zawierających azbest z obszaru województwa małopolskiego” – był to kompleksowy projekt związany z unieszkodliwianiem azbestu w województwie małopolskim zrealizowany przez gminę Szczucin i zaprezentowany przez pana Andrzeja Gorzkowicza, burmistrza Miasta i Gminy Szczucin
2/. „Wymiana wymiennikowych węzłów grupowych na indywidualne węzły cieplne wraz z modernizacją komunalnej sieci ciepłowniczej w rejonach zwartej zabudowy wielorodzinnej Miasta Stołecznego Warszawy na obszarach o przekroczonych dopuszczalnych poziomach zanieczyszczeń powietrza” – doświadczenia zdobyte podczas modernizacji sieci ciepłowniczej Veolia Energia Warszawa w Warszawie, która liczy 1 800 km i jest największą siecią ciepłowniczą w Unii Europejskiej, zostały zaprezentowane przez pana Ryszarda Płotnickiego, dyrektora Jednostki Realizacji Projektów Veolia Energia Warszawa
3/. „Ochrona ostoi karpackiej fauny puszczańskiej – korytarze migracyjne” – praktyczne aspekty tworzenia map korytarzy migracyjnych, jako narzędzia służącego do właściwego zarządzania ochroną przyrody na poziomie regionalnym, zostały zaprezentowane przez panią Agnieszkę Pieniążek, wiceprezesa Zarządu Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Procarpathia”
4/. „Instalacja systemów energii odnawialnej na budynkach użyteczności publicznej oraz domach prywatnych na terenie gmin należących do Związku Gmin Dorzecza Wisłoki” – doświadczenia i dobre praktyki wypracowane w projekcie zostały zaprezentowane przez pana Andrzeja Czernickiego – przewodniczącego Związku Gmin Dorzecza Wisłoki oraz panią Marię Lignar – dyrektora Biura Związku.
W ramach prezentacji poszczególni prelegenci skupili się na przekazaniu uczestnikom konferencji dobrych praktyk realizacji projektów środowiskowych, z których warto wymienić między innymi:
- Konieczność faktycznego włączenia w proces przygotowania projektu różnych interesariuszy i odbiorców końcowych poprzez szerokie konsultacje społeczne. Zaangażowanie odbiorców końcowych i ich poczucie faktycznego, a nie jedynie formalnego, udziału w procesie przygotowawczym, jak również przedstawienie celu prowadzonych działań, w tym konkretnych korzyści, jakie zostaną dostarczone w wyniku planowanych do realizacji działań, zwiększają znacząco szanse nie tylko na dobry społeczny odbiór projektów, ale czasem są konieczną przesłanką ich zrealizowania.
- W sytuacji wystąpienia szczególnie wrażliwych społecznie kwestii dobrze sprawdzają się mediacje środowiskowe, szczególnie na styku interesu publicznego (jakim jest ochrona przyrody) oraz interesu prywatnego (prawo własności gruntu). Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Procarpathia” w zrealizowanym projekcie dotyczącym korytarzy migracyjnych w praktyce przećwiczyło prowadzenie mediacji środowiskowych i zdobyte doświadczenia wykorzystuje obecnie w kolejnych projektach.
- Poza społecznością lokalną do projektów środowiskowych warto włączać również instytucje odpowiedzialne za ochronę przyrody, w szczególności podmioty będące właścicielami gruntów, na których prowadzona będzie działalność projektowa (np. nadleśnictwa, parki narodowe).
- Skuteczne są nie tylko szeroko zakrojone kampanie medialne i edukacyjne, prowadzone za pomocą odpowiednio wykwalifikowanej kadry, przy użyciu środków przekazu skierowanych i dostosowanych metodycznie do różnych grup odbiorców z uwzględnieniem ich wieku, ale również aktywne włączanie samych odbiorców do prowadzonych akcji. Zaprezentowany przez Związek Gmin Dorzecza Wisłoki model edukacji sąsiedzkiej, opracowany w porozumieniu z ekspertami z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, polegający na włączeniu w akcje edukacyjne i informacyjne miejscowej młodzieży, zaowocował nie tylko znaczącym zwiększeniem zainteresowania mieszkańców odnawialnymi źródłami energii, w szczególności panelami solarnymi, które można było z dofinansowaniem projektowym zamontować na własnym domu, ale również zwiększeniem świadomości społecznej. Włączanie młodzieży to tego typu akcji procentuje także polepszeniem potencjału społecznego, który może zostać wykorzystany również przy innego typu projektach czy akcjach.
- W procesie przygotowania i realizacji projektów często niezbędne jest zawarcie odpowiednich umów lub porozumień z mieszkańcami, którzy korzystać będą ze zmodernizowanej lub wybudowanej infrastruktury. Przygotowując projekty tych dokumentów warto zadbać, aby uwzględnione zostały w nich wszystkie prawa i obowiązki obu stron kontraktu. W przypadku bowiem, gdy któryś z elementów zostanie pominięty w pierwotnej umowie (szczególnie w zakresie obowiązków mieszkańców) czasem trudno jest przekonać drugą stronę do aneksowania porozumienia/umowy. Warto również a priori szczegółowo przeanalizować wszystkie zobowiązania nałożone na beneficjenta programu pomocowego i, jeśli okoliczności wymagają zgody mieszkańców (np. na zamontowanie tablic pamiątkowych), warto takową zgodę zdobyć jednorazowo przy podpisywaniu pierwotnej umowy/porozumienia, ponieważ doświadczenia projektowe pokazują, iż czasem trudno jest uzyskać zgodę mieszkańców na aneksowanie umowy/porozumienia.
- Warto pomyśleć nad ustanowieniem w ramach projektów środowiskowych specjalnych Komitetów Sterujących, w których skład powinni wchodzić przedstawiciele odpowiednich instytucji odpowiedzialnych za zarządzanie ochroną przyrody lub ochroną środowiska w regionie, przedstawiciele administracji i społeczności lokalnych oraz (opcjonalnie, w zależności od charakteru projektu) przedstawiciele środowisk naukowych lub organizacji pozarządowych. Komitet Sterujący jest przydatny zarówno na etapie planowania projektu, jak i jego realizacji a (jeśli to możliwe) również w czasie okresu trwałości – monitorując jego efekty.
- W projektach OZE polegających na dostarczaniu instalacji solarnych lub fotowoltaicznych bardzo dobre rezultaty przynosi zwiększanie potencjału robót poprzez zawieranie partnerstw pomiędzy jednostkami samorządowymi. Wspólna realizacja projektów, poprzez stowarzyszenia lub związki międzygminne w projektach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy pozwoliła na wystąpienie efektu skali i znaczące zmniejszenie kosztów jednostkowych instalacji, jak również na uproszczenie i niedublowanie elementów zarządczych w projekcie – nie było potrzeby samodzielnego prowadzenia projektu i nadzorowania inwestycji przez każdego z partnerów – w ramach partnerstwa następował a priori podział zadań i „specjalizacja” w wykonywanych działaniach.
- Szwajcarsko-Polski Program Współpracy dużą wagę przywiązywał do jakość inwestycji i sprzętów oraz kładł szczególny nacisk na stosowanie najnowszych rozwiązań technologicznych w celu uzyskania trwałych rezultatów. Podejście to pozwoliło uzyskać bardzo dobre jakościowo rozwiązania, które będą efektywnie wykorzystywane przez okres przekraczający umowny okres trwałości projektu.
- Cechą szczególną Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy było określenie dofinansowania we frankach szwajcarskich. Korzystne dla projektów różnice kursowe zaowocowały powstaniem w projektach oszczędności, które dzięki przychylności Darczyńcy mogły zostać przeznaczone na rozszerzenie zakresu realizowanych projektów, w efekcie czego możemy dzisiaj mówić o znacząco większych niż pierwotnie planowane rezultatach projektów szwajcarskich. Możliwość wykorzystywania oszczędności kursowych (oraz oszczędności poprzetargowych) na poszerzanie katalogu realizowanych działań projektowych oraz możliwość wprowadzania zmian w projektach w trakcie ich trwania było podnoszone przez osoby reprezentujące projekty, jako jeden z elementów, które warto byłoby rozważyć przy innego typu programach pomocowych.
- Elementem dobrych praktyk projektów szwajcarskich była też możliwość zorganizowania wyjazdów studyjnych do Szwajcarii. Prelegenci podkreślali, iż możliwość zapoznania się z istniejącymi rozwiązaniami oraz porozmawiania z osobami, które bezpośrednio zajmują się tematyką zbieżną z tematyką projektu, szczególnie w fazie przygotowawczej oraz we wstępnej fazie realizacji projektu, pozwoliła na uniknięcie wielu błędów, których trudno uniknąć nie mając jeszcze własnych doświadczeń w danej materii. Możliwość zaobserwowania działających instalacji lub innowacyjnych rozwiązań technicznych zastosowanych w Szwajcarii pozwoliła uczestnikom wizyt na bardziej świadome kształtowanie oczekiwań zawartych później w dokumentacji przetargowej.
Pod koniec konferencji odbył się panel dyskusyjny, poprowadzony przez moderatora konferencji – pana Witold Odrobinę, którego członkami byli:
- pan Guido Beltrani, dyrektor Biura SPPW przy Ambasadzie Szwajcarii w Polsce
- pan Przemysław Gorgol, dyrektor Centrum Unijnych Projektów Transportowych
- pan Roman Ptak, burmistrz Miasta i Gminy Niepołomice
- pan Piotr Rymarowicz, prezes Towarzystwa na rzecz Ziemi
- pani Agnieszka Pilch z Federacji Zielonych GAJA.
Podczas panelu przedyskutowane zostały zagadnienia związane między innymi z:
- możliwością zastosowania na gruncie polskim, na przykład w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, rozwiązań technologicznych zastosowanych w Słowenii,
- możliwością zastosowania w warunkach polskich doświadczeń węgierskich w edukacji ekologicznej,
- możliwością wykorzystania doświadczeń projektu dotyczącego korytarzy migracyjnych w szerszej skali przy budowie dróg, na przykład poprzez wprowadzenie dodatkowego wymogu konkursowego premiującego wykorzystanie metodyki wypracowanej w projekcie Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia” – tak, aby przejścia dla zwierząt zostały wybudowane w miejscach faktycznej migracji a nie w miejscach potencjalnych przejść, opracowanych według modelu teoretycznego,
- możliwością wykorzystania kompleksowego podejścia w ramach utylizacji azbestu w przypadku realizacji projektów z innych źródeł finansowania.
Bardzo dziękujemy wszystkim uczestnikom i prelegentom konferencji oraz zachęcamy do zapoznania się z prezentacjami wygłoszonymi w jej trakcie i z filmami, które zostały zaprezentowane podczas konferencji.
Prezentacje wygłoszone na konferencji:
